مکانیسم ماشه چه بر سر اقتصاد ایران می‌آورد؟

در روزهایی که اقتصاد ایران با فشارهای بی‌سابقه و آینده‌ای پرابهام مواجه است، اصطلاحی دوباره بر سر زبان‌ها افتاده: مکانیسم ماشه یا همان اسنپ‌بک. این عبارت، تنها یک بند حقوقی خشک در برجام نیست؛ بلکه می‌تواند آینده اقتصاد ایران، معیشت مردم و حتی بازارهای مالی از طلا و نفت گرفته تا ارزهای دیجیتال را تحت‌تأثیر قرار دهد.

در این مقاله نگاهی جامع خواهیم داشت به ماهیت مکانیسم ماشه، تاریخچه تحریم‌ها، پیامدهای احتمالی فعال شدن آن، و اینکه چه تأثیری بر بورس، دلار، طلا و ارزهای دیجیتال خواهد گذاشت.

مکانیسم ماشه یا اسنپ ‌بک چیست؟

مکانیسم ماشه در توافق هسته‌ای برجام، ابزار بازگشت فوری تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران است.

ویژگی کلیدی این مکانیزم آن است که برخلاف روال عادی شورای امنیت، برای بازگشت تحریم‌ها نیازی به رأی مثبت همه اعضا نیست؛ بلکه کافی است حتی یک عضو دائم، قطعنامه جلوگیری از بازگشت تحریم‌ها را وتو کند تا تحریم‌ها خودکار بازگردند.

به بیان ساده، تحریم‌ها «پیش‌فرض» هستند و تنها با توافق جمعی همه اعضا قابل جلوگیری‌اند.

چه تحریم‌هایی بازمی‌گردند؟

در صورت فعال شدن مکانیسم ماشه، شش قطعنامه شورای امنیت (۱۶۹۶ تا ۱۹۲۹) دوباره اجرایی خواهند شد. محتوای این تحریم‌ها شامل:

• محدودیت‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای و موشکی.
• مسدودسازی بانک‌های حامی این برنامه‌ها.
• محدودیت صادرات نفت و پتروشیمی.
• امکان بازرسی و توقیف کشتی‌های حامل محموله‌های مشکوک.

این موارد مستقیماً بخش‌های کلیدی اقتصاد ایران یعنی انرژی، بانکداری، حمل‌ونقل و تجارت خارجی را هدف می‌گیرند.

تلاش‌های قبلی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه

• سال ۲۰۲۰: آمریکا پس از خروج از برجام کوشید اسنپ‌بک را فعال کند، اما به دلیل خروج از توافق، اقدامش غیرقانونی شناخته شد و ناکام ماند.
• امروز: سه کشور اروپایی (آلمان، فرانسه و انگلیس) همچنان عضو برجام هستند و احتمال فعال‌سازی اسنپ‌ بک از سوی آن‌ها وجود دارد.

راهکارهای ایران برای مقابله با مکانیسم ماشه

• استناد به خروج عملی طرف مقابل و دکترین «دست‌های ناپاک».
• طرح موضوع در مجمع عمومی سازمان ملل و درخواست نظر مشورتی از دیوان بین‌المللی دادگستری.
• مذاکره مستقیم برای یافتن راه‌حل‌های جدید یا تمدید توافق.
• خنثی‌سازی تحریم‌ها با اتکا به ظرفیت‌های داخلی و روابط غیردولتی.

تاریخچه تحریم‌های ایران

تحریم‌ها علیه ایران قدمتی طولانی دارند:

• ۱۳۳۰: تحریم نفت ایران توسط انگلیس پس از ملی شدن صنعت نفت.
• ۱۳۵۸: مسدود شدن ۱۲ میلیارد دلار از دارایی‌های ایران پس از اشغال سفارت آمریکا.
• دهه ۷۰: تحریم سرمایه‌گذاری در نفت و گاز از سوی دولت کلینتون.
• ۱۳۸۹: قطعنامه ۱۹۲۹ و تحریم‌های گسترده مالی و انرژی.
• ۱۳۹۴: برجام و لغو موقت بخشی از تحریم‌ها.
• ۱۳۹۷: خروج ترامپ از برجام و بازگشت سیاست فشار حداکثری.

امروز بیش از ۵۰۰ تحریم فعال علیه ایران وجود دارد.

پیامدهای اقتصادی فعال شدن مکانیسم ماشه

۱. کوچک شدن سفره مردم

• بیش از ۲۵ میلیون نفر زیر خط فقر خوراکی زندگی می‌کنند.
• طبقه متوسط به‌شدت به خط فقر نزدیک شده است.

۲. آسیب به بخش بهداشت و درمان

• کمبود داروهای حیاتی برای بیماران خاص.
• افزایش فشار بر نظام درمانی کشور.

۳. اثر بر کسب‌وکار و اشتغال

• تعطیلی شرکت‌ها و مهاجرت نخبگان.
• افزایش نرخ بیکاری و خروج سرمایه.

۴. اثر مستقیم بازگشت تحریم‌ها

• محدودیت در بیمه کشتی‌ها، صادرات نفت و مبادلات بانکی.

۵. اثر غیرمستقیم و مهم‌تر

• افزایش نااطمینانی و انتظارات منفی در اقتصاد.
• تشدید چرخه رکود-تورم.
• افزایش نیاز دولت به چاپ پول و جهش تورم.

اثرات مکانیسم ماشه بر بازارهای مالی ایران

بازگشت تحریم‌های شورای امنیت و افزایش ریسک سیاسی، بازارهای مالی ایران را به‌شدت متأثر می‌کند:

 بورس تهران

• در کوتاه‌مدت با ریزش شاخص و خروج سرمایه مواجه خواهد شد.
• صنایع صادراتی مثل پتروشیمی و فلزات بیشترین فشار را خواهند دید.
• اما در صورت جهش ارزی، برخی شرکت‌های صادرات‌محور دوباره سودده می‌شوند.

 طلا و سکه

• انتظارات تورمی باعث رشد سریع قیمت طلا و سکه می‌شود.
• این بازار به‌طور سنتی پناهگاه سرمایه‌گذاران ایرانی در شرایط تحریم است.

دلار و بازار ارز

• کاهش درآمدهای ارزی و محدودیت صادرات نفت، عرضه دلار را کاهش می‌دهد.
• تقاضای سفته‌بازانه و انتظارات منفی، نرخ دلار را جهش خواهد داد.

 ارزهای دیجیتال

• تقاضا برای ارزهای دیجیتال به‌ویژه بیت ‌کوین و تتر افزایش می‌یابد.
• ارز دیجیتال به‌عنوان ابزاری برای حفظ ارزش دارایی و دور زدن تحریم‌ها جذاب‌تر می‌شود.

جدول اثرات مکانیسم ماشه بر بازارها

راهکارها و دیدگاه‌ها برای خروج از بحران

• مدیریت شوک خارجی از طریق مذاکره و دیپلماسی.
• جلوگیری از افزایش ناترازی‌ها در حوزه انرژی و کالاهای اساسی.
• ایجاد شفافیت و اعتماد عمومی با ارائه چشم‌انداز روشن از سوی دولت.
• تمرکز بر کنترل تورم و نقدینگی به‌عنوان اولویت اصلی سیاست‌گذاری

جمع‌بندی

مکانیسم ماشه تنها یک بند حقوقی در برجام نیست، بلکه تهدیدی جدی برای اقتصاد ایران است که می‌تواند دوباره تحریم‌های شورای امنیت را فعال کند و چرخه فشار اقتصادی را تشدید نماید.

این شرایط مستقیماً روی بازارهای مالی ایران اثر می‌گذارد: بورس تضعیف می‌شود، طلا و دلار جهش می‌کنند و ارز دیجیتال به یکی از اصلی‌ترین پناهگاه‌های مردم برای حفظ ارزش دارایی تبدیل خواهد شد.

در نهایت، سرنوشت اقتصاد ایران بیش از هر چیز به تصمیم‌های سیاسی و دیپلماتیک گره خورده است. اما تا زمانی که این گره باز نشده، جامعه و سرمایه‌گذاران به دنبال ابزارهایی خواهند بود که در برابر تحریم و تورم از دارایی‌هایشان محافظت کند؛ و در این میان، ارزهای دیجیتال بیش از همیشه اهمیت پیدا می‌کنند.