مکانیسم ماشه چقدر بر بازارهای مالی اثرگذار است؟

چکیده 

مکانیسم ماشه (اسنپ‌بک) در ۶ شهریور ۱۴۰۴ از سوی سه کشور اروپایی آغاز شد و بازگشت شش قطعنامه‌ شورای امنیت را نشانه می‌گیرد.

از منظر اقتصادیِ واقعی، به دلیل شدت و پوشش گسترده‌تر تحریم‌های آمریکا، اثر افزوده‌ی چشمگیری بر اقتصاد ایران متصور نیست.

اثر روانی خبر، مهم‌ترین محرک نوسانات اخیر در ارز، طلا و بورس بوده است.

فعال شدن «مکانیسم ماشه» یا اسنپ‌بک در هفته‌های اخیر، به موضوعی محوری در بحث‌های سیاسی و اقتصادی ایران تبدیل شده است. این رویداد با ایجاد انتظارات منفی در میان فعالان اقتصادی، به‌طور محسوس بر بازار ارز، طلا و بورس اثر روانی گذاشته و دامنه‌ی نوسانات را افزایش داده است. در این گزارش، به نقل از اکوایران  سازوکار حقوقی اسنپ‌بک، پیامدهای اقتصادی و روانی آن و واکنش بازارهای داخلی مرور می‌شود.

مکانیسم ماشه چیست؟

«مکانیسم ماشه» بندی در توافق برجام است که تصریح می‌کند در صورت نقض تعهدات از سوی هر یک از طرفین (ایران و گروه ۵+۱)، تحریم‌های شورای امنیت به‌صورت خودکار به وضعیت پیش از برجام بازمی‌گردد.

زمان‌بندی و طرف‌های آغازگر

• در ۶ شهریور ۱۴۰۴، سه کشور اروپایی (انگلستان، فرانسه و آلمان) فرآیند اسنپ‌بک را آغاز و نامه‌ی مربوطه را به سازمان ملل ارسال کردند.
• شورای امنیت ۳۰ روز فرصت دارد قطعنامه‌ای برای رفع تحریم‌ها ارائه کند؛ اما با توجه به امکان وتو از سوی اعضای ۵+۱، قطعی بودن بازگشت تحریم‌ها محتمل دانسته می‌شود.

دامنه تحریم‌های بازگشتی

• بازگشت شش قطعنامه صادرشده طی سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۹ علیه ایران؛
• تمرکز بر برنامه هسته‌ای، نظامی و موشکی و نیز هر سازوکار مالی که به تقویت آن‌ها منتهی شود.

ریسک‌های حقوقی-سیاسی

• یکی از نگرانی‌ها، احتمال کشیده‌شدن پرونده به ذیل بند هفتم منشور سازمان ملل و ایجاد مشروعیت حقوقی برای اقدامات سخت‌گیرانه‌تر است.
• همچنین در بحث‌های پیرامونی، موضوعاتی نظیر بازرسی کشتی‌های ایرانی از سوی کشورهای ثالث به‌عنوان ریسک اجرایی مطرح می‌شود.

اثر اقتصادی واقعی: چرا «تحول بزرگ» رخ نمی‌دهد؟

از منظر اقتصادی، بخش عمده فشارها پیش‌تر از کانال تحریم‌های اولیه و ثانویه آمریکا اعمال شده است؛ تحریم‌هایی که از نظر جامعیت و نظارت، گسترده‌تر از تحریم‌های شورای امنیت‌اند. بنابراین بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، به‌صورت خالص، اثر افزوده‌ی محدودی بر متغیرهای کلیدی اقتصاد ایران دارد.

نقاط کلیدی

• تحریم‌های آمریکا بخش‌های بیمه، بانکداری، نفت، هسته‌ای، نظامی، اشخاص و حتی برخی صنایع را پوشش می‌دهند.
• در دوره‌های قبلی فشار (۱۳۹۱ تا ۱۳۹۳)، فروش نفت ایران به حدود ۱۰۰ تا ۲۰۰ هزار بشکه در روز سقوط کرد.
• در شرایط کنونی، اتکای صادرات نفت به چین (در حدود بالای سهم غالب) و نیز اختلالات بازار جهانی انرژی (در پرتو جنگ روسیه-اوکراین) بر مسیر فروش نفت ایران اثرگذار است. در نتیجه، مکانیسم ماشه احتمالاً فروش را کاهش‌پذیر می‌کند، اما معادله‌ی اصلی همچنان تحت تأثیر رفتار خریداران آسیایی و ساختار تحریم‌های آمریکا خواهد بود.

اثر روانی: متغیر اصلی نوسانات اخیر

اعلام آغاز اسنپ‌بک، انتظارات منفی در خصوص تداوم تحریم‌ها و دوربودن افق توافق را تقویت کرد. این انتظارات:

• تقاضای احتیاطی در بازار ارز را تحریک و نرخ‌ها را جهشی کرد؛
• بر ترجیحات پرهیز از ریسک اثر گذاشت و سمت‌وسوی سرمایه‌ها را موقتاً تغییر داد؛
• سهم مهمی از افزایش قیمت‌ها در بازه‌ی کوتاه‌مدت اخیر را توضیح می‌دهد.
  در عین حال، بخشی از فعالان معتقدند بازار این خبر را پیش‌خور کرده بود؛ بنابراین دامنه‌ی جهش‌ها کمتر از حد انتظار برخی تحلیلگران رخ داد.

واکنش بازارهای داخلی

طلا

• طی یک هفته‌ی اخیر، بیشترین نوسانات میان بازارهای داخلی در طلا (فیزیکی، سکه و صندوق‌های طلا) ثبت شد.
• برخی صندوق‌های طلا به سقف‌های تکنیکال نزدیک یا روی آن معامله شدند.
• رشد اونس جهانی در کنار نرخ ارز داخلی، محرک‌های هم‌جهت افزایش قیمت بوده‌اند.

ارز (دلار)

• پس از انتشار خبر، نرخ ارز از حوالی ۱۰ تا ۱۴ هزار تومان جهش کرد.
• از نگاه بخشی از تحلیل‌گران، به‌دلیل پیش‌خور شدن خبر، اندازه جهش کمتر از انتظار بود.

بورس

• شاخص کل بورس با حدود ۱.۵-% افت همراه شد.
• خرید حقیقی کاهش یافت و احتیاط سرمایه‌گذاران محسوس‌تر شد.
• انتظار برخی تحلیل‌گران این است که با کاهش حباب طلا و فروکش موج روانی، شانس بهبود نوسانی بورس در ادامه افزایش یابد.

توصیه‌های راهبردی برای سرمایه‌گذاران

• از نوسان‌گیری کوتاه‌مدت بدون دانش و ابزار حرفه‌ای پرهیز کنید؛ احتمال زیان‌های سنگین بالاست.
• تجربه‌ی سال ۱۳۹۹ نشان داد ورود هیجانی به بازار، هزینه‌های سختی به سرمایه‌گذاران خرد تحمیل می‌کند.
• توسعه‌ی سرمایه‌گذاری غیرمستقیم از طریق صندوق‌ها در سال‌های اخیر، می‌تواند به کاهش ریسک و عمق‌بخشی به سرمایه‌گذاری کمک کند.
• تنوع‌بخشی سبد، افق سرمایه‌گذاری بلندمدت و رعایت انضباط حد ضرر/سود، کلید بقا در دوره‌های پرنوسان است.

جمع‌بندی

«مکانیسم ماشه» از منظر حقوقی و سیاسی رویدادی مهم و از منظر اقتصادیِ واقعی با توجه به شدت تحریم‌های آمریکا دارای اثر افزوده‌ی محدود است. در مقابل، کانال انتظارات و روان بازار نقش اصلی را در التهاب ارز، طلا و تعدیل شاخص بورس ایفا کرده است. در چنین شرایطی، مدیریت ریسک، پرهیز از تصمیم‌های هیجانی و استفاده از ابزارهای غیرمستقیم سرمایه‌گذاری راهبردهای عقلانی‌تری به شمار می‌روند.

پرسش‌های متداول (FAQ)

آیا مکانیسم ماشه به‌صورت قطعی تحریم‌ها را بازمی‌گرداند؟

سازوکار اسنپ‌بک طوری طراحی شده که در صورت نقض تعهدات، بازگشت خودکار تحریم‌ها را فعال می‌کند. با وجود مهلت ۳۰روزه برای صدور قطعنامه رفع تحریم‌ها، امکان وتو عملاً احتمال لغو را بسیار پایین می‌آورد اما امکان مذاکره مجدد در این بازه و تغییر روند وجود دارد.

اثر مکانیسم ماشه بر فروش نفت ایران چیست؟

احتمال کاهش‌پذیری فروش وجود دارد؛ اما شدت آن بیشتر به رفتار خریداران آسیایی (خصوصاً چین) و شرایط بازار جهانی انرژی بستگی دارد. فشار اصلی همچنان از ناحیه تحریم‌های آمریکا وارد می‌شود.

چرا نوسانات بازار بیشتر «روانی» توصیف می‌شود؟

زیرا بخش عمده‌ی محدودیت‌های اقتصادی پیش‌تر برقرار بوده است. خبر اسنپ‌بک انتظارات منفی درباره‌ی آینده‌ی توافق و تداوم تحریم‌ها را تقویت کرد و همین رفتارهای احتیاطی در بازارها را شدت داد.

برای سرمایه‌گذاران غیرحرفه‌ای بهترین رویکرد چیست؟

پرهیز از نوسان‌گیری هیجانی، استفاده از صندوق‌های سرمایه‌گذاری، تنوع‌بخشی و تعیین افق زمانی بلندمدت به‌همراه پایبندی به انضباط معاملاتی.