عامل اصلی تورم در ۱۴۰۴

افزایش تورم و نوسانات ارزی، به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های اقتصادی کشور تبدیل شده است؛ دغدغه‌ای که مستقیماً با معیشت خانوارها و ثبات بازارها گره خورده است. در همین چارچوب، مدیر اداره پایش بازار ارز بانک مرکزی با تشریح سیاست‌ها و چالش‌های موجود، پولی شدن کسری بودجه را عامل اصلی فشارهای تورمی اخیر معرفی کرده است و از اقدامات جدید برای مدیریت بازار ارز و بازگشت ارزهای صادراتی خبر داده است.

پولی شدن کسری بودجه؛ ریشه اصلی تورم

به گفته بهزاد لامعی، زمانی که کسری بودجه دولت به جای تأمین از مسیرهای پایدار، به سمت منابع پولی سوق داده می‌شود، نتیجه آن افزایش نقدینگی و در نهایت رشد تورم است. این فرآیند مانند اضافه شدن تدریجی آب به یک مخزن بسته عمل می‌کند؛ در نهایت فشار افزایش می‌یابد و اثر آن در قیمت تمام کالاها و خدمات نمایان می‌شود. به همین دلیل، کنترل شیوه تأمین کسری بودجه، نقش مستقیمی در مهار تورم دارد.

چرا تحلیل بازار ارز بدون نگاه هم‌ زمان ناقص است؟

بانک مرکزی تأکید می‌کند که بازار ارز را نمی‌توان تنها از دریچه بازار رسمی یا غیررسمی بررسی کرد. هر دو بازار به‌طور هم‌زمان بر عرضه و تقاضای ارز اثر می‌گذارند و نادیده گرفتن یکی، تصویر تحلیل را مخدوش می‌کند. منابع ارزی، مصارف وارداتی، صادرات و حتی تصمیم‌های تجاری، همگی در این دو بازار بازتاب پیدا می‌کنند و مدیریت آن‌ها نیازمند هماهنگی دقیق است.

چالش مدیریت تقاضا در بازار رسمی ارز

یکی از مسائل کلیدی، عدم تناسب میان مصارف ارزی و منابع پیش‌بینی‌شده در بودجه است. طبق قانون، میزان مصرف ارز باید با درآمدهای ارزی دولت هم‌خوانی داشته باشد؛ اما در عمل، فشار تقاضا گاهی فراتر از این برآوردها حرکت می‌کند. این ناهماهنگی، صف تخصیص ارز را طولانی‌تر کرده و مدیریت بازار را دشوارتر می‌سازد.

تأمین ارز کالاهای اساسی؛ بدون عقب‌ ماندگی

در حوزه کالاهای اساسی، دارو و تجهیزات پزشکی، سیاست ارزی بر اساس قانون بودجه مشخص شده است. برای سال ۱۴۰۱ حدود ۱۱ میلیارد یورو برای این بخش در نظر گرفته شد که به کالاهایی اختصاص یافت که دولت امکان قیمت‌گذاری آن‌ها را دارد. بانک مرکزی اعلام کرده است که در این بخش، تخصیص و تأمین ارز مطابق برنامه انجام شده و عقب‌افتادگی معناداری وجود ندارد.

تنها وقفه‌های ایجادشده، بیشتر به فاصله زمانی میان صدور دستور پرداخت و واریز نهایی وجه بازمی‌گشت؛ موضوعی که با ابزارهای بانکی تا حد زیادی مدیریت شده است تا کالاها سریع‌تر وارد چرخه توزیع داخلی شوند.

بازار ارز کالاهای غیراساسی چگونه مدیریت می‌شود؟

کالاهای غیر اساسی از طریق مرکز مبادله ارز و طلا تأمین ارز می‌شوند و بخش عمده منابع ارزی آن‌ها از محل صادرات غیرنفتی است. بانک مرکزی در نقش بازارساز، در صورت بروز کسری، وارد عمل می‌شود. با این حال، دو چالش مهم در این بخش وجود دارد:

• اختلال در بازگشت ارز به دلیل ناترازی‌های اقتصادی، از جمله محدودیت‌های انرژی که تولید و صادرات برخی شرکت‌ها را کاهش داده است.
• عدم بازگشت کامل ارز حاصل از صادرات خرد که با کارت‌های بازرگانی اجاره‌ای انجام می‌شد و شفافیت لازم را نداشت.

سامان ‌دهی کارت‌های بازرگانی اجاره‌ای

یکی از اقدامات مهم اخیر، همکاری بانک مرکزی و وزارت صمت برای کنترل کارت‌های بازرگانی اجاره‌ای است. این کارت‌ها در برخی موارد باعث خروج کالا بدون بازگشت ارز می‌شدند. با اجرای محدودیت‌هایی زیر بخشی از این مسیر مسدود شده است:

• بررسی سابقه
• تعیین سقف صادرات

برآوردها نشان می‌دهد این نوع تجارت سهمی حدود پنج تا ده درصد از تجارت خارجی کشور را شامل می‌شود و سامان‌دهی آن می‌تواند اثر قابل توجهی بر ورود ارز به بازار داشته باشد.

چرا قیمت نهایی کالا همیشه با ارز ترجیحی هم‌خوان نیست؟

بانک مرکزی در انتهای زنجیره ارز ترجیحی قرار دارد و نقش آن دریافت سهم ارزی دولت و تسویه ریالی است. اما قیمت نهایی کالا به عوامل متعددی بستگی دارد. برای مثال، ممکن است یک محصول از چند ماده اولیه تشکیل شده باشد که بخشی با ارز ترجیحی و بخشی با نرخ بازار تأمین شده‌اند. همین ترکیب متفاوت منابع ارزی باعث می‌شود قیمت تمام‌شده نهایی، بالاتر از انتظار مصرف‌کننده باشد؛ حتی اگر بخشی از ارز آن با نرخ ۲۸۵۰۰ تومان تأمین شده باشد.

سیاست تثبیت ارزی و تغییر مسیر نقدینگی

بانک مرکزی در سال ۱۴۰۲ سیاست تثبیت ارزی را در کنار مدیریت نقدینگی اجرا کرد که نتیجه آن، کاهش تلاطم‌های شدید بازار بود. اما از ابتدای ۱۴۰۳، برخی تحولات داخلی باعث شد روند کنترل نقدینگی دچار تغییر شود. در سال ۱۴۰۴ نیز کسری بودجه بیش از پیش‌بینی‌ها محقق شد و با پولی شدن آن، فشار تورمی افزایش یافت؛ فشاری که آثارش در همه گروه‌های کالایی دیده می‌شود.

اولویت اصلی بانک مرکزی چیست؟

کنترل تورم و حفاظت از معیشت مردم، محور اصلی سیاست‌های بانک مرکزی عنوان شده است. این نهاد با اجرای هم‌زمان سیاست‌های پولی، ارزی و تجاری تلاش می‌کند تعادل میان منابع و مصارف ارزی را حفظ کند، بازار رسمی ارز را عمق ببخشد و جریان‌های ریالی را بر اساس اختیارات قانونی سامان دهد. طبق قانون جدید بانک مرکزی، هر تصمیم تجاری یا اقتصادی که بر حوزه پول و ارز اثرگذار باشد، باید با نظر مشورتی این نهاد همراه باشد؛ رویکردی که می‌تواند از بروز تصمیم‌های پرهزینه برای اقتصاد جلوگیری کند.

سوالات متداول

۱. پولی شدن کسری بودجه دقیقاً به چه معناست؟

یعنی دولت کسری بودجه خود را از مسیرهایی تأمین کند که منجر به افزایش پایه پولی و نقدینگی شود؛ اقدامی که معمولاً تورم‌زا است.

۲. چرا کنترل کارت‌های بازرگانی اجاره‌ای اهمیت دارد؟

زیرا این کارت‌ها در برخی موارد باعث خروج کالا بدون بازگشت ارز می‌شوند و تعادل بازار ارز را بر هم می‌زنند.

۳. آیا ارز کالاهای اساسی با مشکل کمبود مواجه است؟

طبق اعلام بانک مرکزی، در بخش کالاهای اساسی تأمین ارز طبق برنامه انجام شده و کمبود ساختاری وجود ندارد.

۴. چرا قیمت برخی کالاها با وجود ارز ترجیحی همچنان بالاست؟

چون در تولید آن‌ها از ترکیب ارز ترجیحی و ارز بازار استفاده می‌شود و هزینه‌های جانبی نیز بر قیمت نهایی اثر می‌گذارد.